“วันดำรงราชานุภาพ”รำลึกพระมหากรุณาธิคุณกรมพระยาดำรงค์ฯคนไทยคนแรกที่เป็นบุคคลสำคัญของโลกจากยูเนสโกผู้วางรากฐานจัดระเบียบการปกครองภายในประเทศ

1  ธันวาคมของทุกปี  ถือเป็น “วันดำรงราชานุภาพ”  เป็นวันที่ระลึกการสิ้นพระชนป์ของสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าดิศวรกุมาร กรมพระยาดำรงราชานุภาพ  ผู้ได้รับการยกย่องให้เป็น “บิดาแห่งประวัติศาสตร์ไทย”   พระองค์ประสูติเมื่อวันที่ 21 มิถุนายน พ.ศ. 2405  1 ธันวาคม พ.ศ. 2486  เป็นพระราชโอรสพระองค์ที่ 57 ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาชุ่ม พระองค์ยังทรงเป็นต้นราชสกุลดิศกุล

 

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าดิศวรกุมาร กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เป็นพระราชโอรสพระองค์ที่ 57 ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาชุ่ม ภายในพระบรมมหาราชวัง  ชาววังโดยทั่วไปเรียกกันว่า  “เสด็จพระองค์ดิศ” โดยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงนำเอาพระนามของพระอัพภันตริกามาตย์ (ดิศ โรจนดิศ) ซึ่งเป็นพระอัยกาของพระองค์และเป็นพระราชบิดาของเจ้าจอมมารดาชุ่มมาตั้งพระราชทาน เนื่องจากทรงพระราชดำริว่าท่านเป็นคนซื่อตรง

 

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ได้ทรงประกอบพระกรณียกิจด้านต่าง ๆ และทรงเป็นที่ไว้วางพระราชหฤทัยในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ถึงขนาดตรัสชมว่า ทรงเป็นเสมือน “เพชรประดับพระมหาพิชัยมงกุฎ”  ต่อมาในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ก็ได้สนองพระเดชพระคุณตลอดมา ตราบจนชราทุพพลภาพ ไม่สามารถทำราชการหนักในตำแหน่งต่อไปอีก จึงกราบถวายบังคมลาออกจากตำแหน่งเสนาบดีกระทรวงมหาดไทยในปี พ.ศ. 2458 พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงสถาปนาเป็นเสนาบดีที่ปรึกษา

 

ผลงานสำคัญ  การบริหารราชการแผ่นดิน พระองค์ทรงมีบทบาทสำคัญยิ่งในการก่อตั้งและปฏิรูปการจัดระเบียบการปกครองภายในประเทศ และการบริหาราชการของกระทรวงมหาดไทยกล่าวคือ  1. ทรงจัดการบังคับบัญชางานภายในกระทรวง ให้มีรูปแบบเป็นระบบราชการชัดเจนขึ้น  2. ทรงจัดระบบการปกครองส่วนภูมิภาค ซึ่งเรียกว่า "ระบบเทศาภิบาล" ได้เป็นผลสำเร็จ และนับว่าเป็นผลงานสำคัญที่สุดของพระองค์ โดยทรงรวมหัวเมืองต่างๆ จัดเข้าเป็น "มณฑล"และมี "ข้าหลวงเทศาภิบาล" เป็นผู้บังคับบัญชา อยู่ในอำนาจของเสนาบดีกระทรวงมหาดไทยอีกชั้นหนึ่ง สำหรับการแบ่งเขตย่อยลงไปเป็น จังหวัด อำเภอ ตำบล และหมู่บ้านนั้น ใน พ.ศ.2440 ได้ออก "พระราชบัญญัติลักษณะการปกครองท้องที่"บังคับใช้พระราชอาณาจักร   3.พระราชกรณียกิจด้านการปกครองส่วนท้องถิ่นที่สำคัญอีกประการหนึ่ง คือ ทรงริเริ่มจัดตั้ง "การสุขาภิบาลหัวเมือง" ใน พ.ศ. 2448 โดยริเริ่มจัดตั้ง "การสุขาภิบาลหัวเมืองที่ตำบลท่าฉลอม จังหวัดสมุทรสาคร เป็นแห่งแรก และนับเป็นการปูพื้นฐานการปกครองส่วนท้องถิ่น 

 

ผลงานวรรณกรรม  ผลงานนิพนธ์สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ  1.ชุมนุมพระนิพนธ์ 60 เรื่อง  2.พระนิพนธ์ตำนาน 46 เรื่อง 3.พระนิพนธ์ประวัติศาสตร์และท่องเที่ยว 47 เรื่อง 4.พระนิพนธ์ชีวประวัติ 120 เรื่อง 5.นิทานโบราณคดี 21 เรื่อง 6.สาส์นสมเด็จ 55 เรื่อง 7.พระกวีนิพนธ์ 92 เรื่อง 8.บทความภาษาต่างประเทศ 5 เรื่อง 9.พระนิพนธ์คำนำและอธิบาย 595 เรื่อง  ภายหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ กราบถวายบังคมลาไปประทับที่เกาะปีนังในปลายเดือนพฤศจิกายน พ.ศ. 2476และทรงเสด็จพระราชดำเนินกลับประเทศไทยถึงวังวรดิศในวันที่ 14 ตุลาคม พ.ศ. 2485 และทรงสิ้นพระชนม์ เมื่อวันที่ 1 ธันวาคม พ.ศ. 2486 ที่วังวรดิศ พระชนม์มายุได้ 81 พรรษา  พ.ศ.2505 องค์การยูเนสโกแห่งสหประชาชาติ ได้จัดงานเฉลิมฉลองถวายพระเกียรติแด่พระองค์ท่าน โดยถวายสดุดีให้สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เป็นคนไทยคนแรกที่เป็นบุคคลสำคัญของโลก